Bijzonder erfgoed

Gemalen vind je in heel Nederland. Het dieselgemaal van de Achtermeer en Overdiepolder uit 1913 is bijzonder omdat het 75 jaar heeft gezorgd voor droge voeten in de oudste drooggemalen polder van Nederland. Bovendien vind je er een van de weinige nog werkende dieselmotoren uit de eerste serie die nog is ontworpen door de uitvinder ervan: Rudolf Diesel. De motor drijft een centrifugaalpomp aan, goed voor bijna 2.000 m3 water per uur.

Het dieselgemaal staat op een waterloop en fundering van een oude poldermolen. Cartograaf Johannes Blaeu tekende al in 1649 een poldermolen en de tochtsloot naar de Blekersloot op de huidige plek.

De geschiedenis van het gemaal is verbonden met de familiegeschiedenis van de familie Leegwater, die hier bijna honderd jaar voor de bemaling heeft gezorgd, tot de ingebruikname van het elektrisch gemaal in 1988. Eerst met een klassieke poldermolen, vanaf 1913 met de modernste techniek van die tijd.

Het dieselgemaal loost het water op de Schermerboezem, net als tientallen andere polders in Noord-Holland. Dit is het watersysteem waarvan het Noordhollandsch Kanaal tegenwoordig de ruggengraat vormt.

In elke polder moesten keuzes worden gemaakt voor een efficiënte manier van bemaling. Op de pagina Gemalen lees je welke varianten er in de loop der tijd beschikbaar waren.

Onderstaande tijdlijn vertelt de geschiedenis van het dieselgemaal.

  • 1912

    Dieselgemaal

    De windmolen brandt af. Na de brand stemmen op 25 september 1912 elf ingelanden voor een nieuwe windmolen, twintig kiezen voor vervanging door een dieselgemaal. Daarna wordt op 14 november bij Werkspoor een dieselmotor besteld met een centrifugaalpomp. De Alkmaarse architect Laurens Groen kreeg de opdracht een machinegebouw te ontwerpen hiervoor.

  • 1913

    Eerste machinist

    Theodorus Leegwater (roepnaam Dirk) wordt op 8 maart 1913 de eerste machinist van het dieselgemaal.

    1913

  • 1917

    Eerste Wereldoorlog

    Door de schaarste tijdens de Eerste Wereldoorlog moet het polderschap het doen met 20 liter gasolie per zes weken. Ook de smeerolie wordt schaars. Het dieselgemaal verbruikt circa 2,5 liter gasolie per uur, waardoor er nog maar 8-10 uur per zes weken gemalen kan worden.

  • 1938

    Verbindingsgracht

    In 1938 wordt een verbindingsgracht aangelegd tussen het dieselgemaal en het Heilooërdijkje. Oorspronkelijk wordt deze nodig geacht voor de lozing van ongezuiverd rioolwater uit de nieuwe uitbreidingswijken in de polder. Het gemaal kan die gracht dan doorspoelen met schoner water uit de Overdiepolder.

    1938

  • 1940-1945

    Tweede Wereldoorlog

    Voor het regiment luchtafweer depottroepen bouwt het ministerie van Oorlog een barakkenkamp aan de Leeuwerikkade (nu Cort van der Lindenkade). Na de capitulatie nemen de Duitse bezettingstroepen het complex over. Brandstof is schaars. Er wordt veel geritseld en gemengd met petroleum en afgewerkte olie om het gemaal te laten werken. Tegen het einde van de oorlog vorderen de Duitsers het dieselgemaal en de machinistenwoning. In maart 1945 maakt het polderschap evacuatieplannen voor een eventuele inundatie van de polder.

  • 1961

    Gemeente Alkmaar

    De provincie besluit op aandringen van de gemeente Alkmaar dat het polderschap in 1962 moet worden opgeheven. Doordat de gemeente de meeste grond bezit in de Overdiepolder en Achtermeer, hadden zij al de meerderheid van stemmen in het polderschap. Alle eigendommen gaan naar de gemeente. De machinist komt in dienst van de gemeente.

    1961

  • 1971

    Bediening dieselgemaal

    Machinist Joop Leegwater belandt in het ziekenhuis. De enige die nu weet hoe het gemaal te bedienen, is zijn 17-jarige zoon Jos, maar die zit net twee weken in militaire dienst. Op bevel van de burgemeester wordt hij uit militaire dienst ontslagen om het dieselgemaal te bedienen.

  • 1984

    Pensioen

    Machinist Joop gaat met pensioen. Zijn zoon Hans krijgt nu een aanstelling van de gemeente als parttime machinist. Hij is horlogemaker en maalt vooral ’s avonds en in de avonduren.

    1984

  • 1988

    Laatste dienst

    Het dieselgemaal deed zijn laatste dienst. De taken van het dieselgemaal worden overgenomen door een elektrisch gemaal. Dit was voordeliger, onderhoudsvriendelijker en minder omslachtig.

  • 1989

    Stichting

    Stichting Beheer Dieselgemaal polder Overdie-Achtermeer ‘J.J. Schilstra’ wordt opgericht, om het dieselgemaal van de gemeente over te nemen en te gaan beheren. Het secretariaat komt bij Waterschap Het Lange Rond.

    1989

  • 1991

    Bezit

    De Stichting J. J. Schilstra krijgt het dieselgemaal in bezit.

  • 1993

    Vernoeming

    Het dieselgemaal wordt vernoemd naar de twee generaties machinisten die het gemaal als laatste bedienden: Joseph en Johannes (Hans) Leegwater. Dit gebeurde op verzoek van de beide weduwen. Hans was in 1992 bij een verkeersongeluk om het leven gekomen.

    1993

  • 1994

    Provinciaal monument

    Het Dieselgemaal krijgt de beschermde status van provinciaal monument van Gedeputeerde Staten van Noord-Holland.

  • 1994

    Nooddienst

    Op 31 oktober en 1 november moet het dieselgemaal bijspringen wegens storing van het elektrische gemaal. Er is sprake van hevige regenval.

    1994

  • 2003

    Waterschap

    De waterschappen in Noord-Holland boven het Noordzeekanaal fuseren tot het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier.

  • 2010

    Peilbeheer

    De gemeente Alkmaar draagt het peilbeheer in de polder Overdie-Achtermeer over aan Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier.

    2010

  • 2011

    Van Alckmaer

    Dieselgemaal wordt overgedragen naar woningcorporatie Van Alckmaer. Voor de woningcorporatie is het dieselgemaal extra bijzonder omdat het woningbouw op de polder mogelijk maakte.

  • 2015

    Woningwet

    Een nieuwe Woningwet wordt ingevoerd, die het eigenaar Van Alckmaer praktisch onmogelijk maakt om de twee vrijwillige machinisten te ondersteunen en te sponsoren. Wytze Hiemstra en Pieter Hiemstra raken ontmoedigd.

    2015

  • 2019

    Erfgoedstichting Adapt

    Erfgoedstichting Adapt gaat zich op verzoek van eigenaar Van Alckmaer ontfermen over het beheer van het dieselgemaal. Het machinistenkorps wordt uitgebreid met nieuwe vrijwilligers. De arbeidsomstandigheden van vrijwilligers en veiligheid van bezoekers krijgen nieuwe aandacht. Er worden nieuwe sponsors en donateurs gevonden.

  • 2019

    Hulpgemaal

    Voor het eerst in 25 jaar krijgen de vrijwilligers van het dieselgemaal op 11 oktober 2019 weer een verzoek van het hoogheemraadschap om na een periode van hevige regenval bij te springen met bemaling. Het dieselgemaal maalt in enkele uren ruim 11 miljoen liter water uit de polder.

    2019

  • 2021

    PCC

    Het dieselgemaal werkt vanaf 2021 structureel samen met het PCC om de technieklessen te ondersteunen.

  • 2021

    Brandstof

    Dankzij sponsoring van GP Groot Brandstoffen en Oliehandel schakelt het dieselgemaal over op de fossielvrije brandstof Neste MY Renewable Diesel (HVO100). Dit presteert even goed als gewone diesel, maar zorgt voor 90% minder broeikasgassen.

    2021